Канфесіянальныя “франты”, лініі “культурнага разлому” і “доўгая памяць” Прапануем аналітычны агляд навуковай працы амерыканскай дасьледчыцы Барбары Скінэр “Заходні фронт Усходняй Царквы. Уніяцка-праваслаўны канфлікт XVIII стагоддзя ў Польшчы, Украіне, Беларусі і Расеі”, які падрыхтаваў Аляксандар Пагарэлы.
27.02.2014
За кулісамі Полацкага царкоўнага сабора 175 гадоў таму, 12 (24) лютага 1839 г., у Нядзелю Праваслаўя, на сумесным служэньні ў Полацку трох біскупаў Ёсіфа Сямашкі, Васіля Лужынскага і Антонія Зубко, якія папярэдне здрадзілі Ўніяцкай Царкве і перайшлі ў праваслаўе, быў складзены “саборны акт” з прашэньнем аб падпарадкаваньні Ўніяцкай Царквы Сьвятому Сіноду Расейскай Праваслаўнай Царквы.
17.02.2014
Унікальны ўніяцкі храм у Вялікай Сваротве Адносна нядаўна рэстаўраваная праваслаўнымі (у 2006-2009 гг.) былая ўніяцкая царква Сьвятой Тройцы (1823 г.) у Вялікай Сваротве (Баранавіцкі р-н, Берасьцейская вобл.) — выключна арыгінальны храм, які ня мае сёньня больш аналагаў у Беларусі і вельмі рэдкі паводле сваёй архітэктуры нават для ўсёй Еўропы.
03.01.2014
Пратэст 111-ці З нагоды 175-х угодкаў пратэсту 111-ці ўніяцкіх сьвятароў у м. Царкоўна прапануем урывак з навуковага артыкулу вядомай дасьледчыцы Уніі, доктара гістарычных навук праф. Сьвятланы Марозавай “Супраціў дэўнізацыі на Беларусі ў 1834-1838 гг.”.
01.01.2014
175-ыя ўгодкі Царкаўнянскага пратэсту ўніяцкага духавенства У 2013 годзе споўніліся 175-ыя ўгодкі Царкаўнянскага пратэсту 111-ці ўніяцкіх сьвятароў. 28 сьнежня 1838 году обер-пракурор Сіноду граф Пратасаў дакладваў расейскаму імператару, што 111 сьвятароў “адважыліся турбаваць Вашу Імператарскую Вялікасьць просьбай, напоўненай самых недарэчных дамаганьняў”. Гэта была апошняя адважная спроба духавенства Грэка-Каталіцкай Царквы Беларусі аказаць супраціў ліквідацыі Уніі ў краі.
24.11.2013
Шляхі міжваеннай Уніі Манаграфію берасьцейскага гісторыка Аляксандра Мікалаевіча Сьвірыда “Униатская церковь в Западной Беларуси (1921-1939 гг.)” можна назваць доўгачаканай. Поўнага сістэматычнага агляду гісторыі адраджэньня Уніі ў Заходняй Беларусі ў 20-30-х гадах 20 стагоддзя ў сучаснай гістарыяграфіі няма, і менавіта на заняцьце гэтай нішы прэтэндуе аўтар манаграфіі.
Першыя прадстаўнікі нашае Царквы ў Рыме Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква імкнецца падкрэсьліць сваю традыцыйную сувязь з Апостальскай Сталіцай. Таму дарэчы будзе пазнаёміць нашых вернікаў з гісторыяй храму Жыровіцкай Божай Маці і сьвятых мучанікаў Сяргея і Вакха ў Рыме. Гэты храм, дзе й сёньня знаходзіцца цудатворны абраз Маці Божай Жыровіцкай, слынны ў Вечным Горадзе сваімі ласкамі і ацаленьнямі, стаўся на некалькі стагоддзяў маленькім куточкам нашай Бацькаўшчыны, прадстаўніцтвам нашай Уніяцкай Царквы ў горадзе Апостала Пятра. (Сёньня гэтым храмам карыстаюцца ўкраінскія грэка-католікі).
Канфесіянальныя “франты”, лініі “культурнага разлому” і “доўгая памяць”
Прапануем аналітычны агляд навуковай працы амерыканскай дасьледчыцы Барбары Скінэр “Заходні фронт Усходняй Царквы. Уніяцка-праваслаўны канфлікт XVIII стагоддзя ў Польшчы, Украіне, Беларусі і Расеі”, які падрыхтаваў Аляксандар Пагарэлы.
Barbara Skinner (2009). The Western Front of the Eastern Church. Uniate-Orthodox Conflict in 18th-Century Poland, Ukraine, Belarus and Russia. DeKalb: Northern Illinois University Press, XVI+295 pp.
Барбара Скінэр.Яшчэ ў 2009 г. пабачыла сьвет манаграфія Барбары Скінэр “Заходні фронт Усходняй Царквы. Уніяцка-праваслаўны канфлікт XVIII стагоддзя ў Польшчы, Украіне, Беларусі і Расеі”. Восем разьдзелаў кнігі асьвятляюць вельмі шырокае кола ўзаемазьвязаных праблемаў: уніяцкае і праваслаўнае парафіяльнае жыцьцё, сацыяльныя і адукацыйныя характарыстыкі сьвятароў, палітызацыю ўніяцка-праваслаўнага канфлікту ў XVIII ст., гвалт на канфесійнай глебе ў кантэксьце 1-га падзелу Рэчы Паспалітай і падзеяў, што яму папярэднічалі, лёс уніятаў беларускіх зямель пасьля 1-га падзелу і інш.
Скінэр разглядае праблему паўстаньня уніі ў ключы канфесіяналізацыі пострэфармацыйнай Еўропы і патрэбы мадэрнізацыі Праваслаўнай Царквы Рэчы Паспалітай. Апошні клопат аб’ядноўваў як будучых ініцыятараў уніі, так і іх зацятых праціўнікаў. Канфесіяналізацыя, паводле Скінэр, азначала выкарыстаньне такіх інструментаў, запазычаных ад новых пратэстанцкіх галінаў заходняга хрысьціянства, як вызначэньне дактрынаў і практыкаў веры праз тэкстуальную фіксацыю вызнаньня ці праз царкоўны сабор і стварэньне добра артыкуляваных катэхізісаў з мэтай навучаньня рэлігіі.
Продкі сучасных беларусаў і ўкраінцаў фігуруюць у яе як “русіны”.
Асноўныя высновы аўтаркі адлюстроўваюць яе перакананьне, што XVIII ст. зьяўляецца досыць дрэнна вывучаны перыядам ў параўнаньні з бурлівым XVII ст. і палітыкай поўнага зьнішчэньня уніі ў XIX ст. Паводле яе, працэсы рэформаў і трансфармацыі закранулі як Праваслаўную Царкву, бо пераўтварэньні кіеўскага мітрапаліта Магілы былі цалкам у духу канфесіяналізацыі і былі ў значнай ступені вестэрнізацыйнымі, так і стаялі за паўстаньнем Уніяцкай Царквы.
Далей дасьледчыца заўважае, што супрацьстаяньне палітычных арыентацыяў у кантэксьце падзеяў XVIII ст. стала каталізатарм фармаваньня асобных ідэнтычнасьцяў: русінскай уніяцкай і праваслаўнай. Таксама, паводле яе, дасьледуючы прыроду Ўніяцкай і Праваслаўнай Цэркваў, іх адрозьненьні, кніга пралівае сьвятло на цэнтральны чыньнік русінскай ідэнтычнасьці, які ўплываў на яе цягам стагоддзяў.
Таксама нельга зразумець характару эскалацыі ўніяцка-праваслаўнага канфлікту ня ўлічваючы разьвіцьця расейскай імперскай ідэнтычнасьці і ідэалогіі. Апошнія не пакідалі месца іншым хрысьціянскім канфесіям для “агульнарускага” народу апрача праваслаўя. У рамках такой логікі працэс “вяртаньня” у праваслаўе быў яе своеасаблівым культурным і ідэалагічным інструментам.
Гаворачы аб ідэалогіі, паняцьці, якое само зьяўляецца мінным полем для дасьлдечыкаў, трэба яшчэ адзначыць, што менавіта праваслаўнае духавенства з левабярэжнай Украіны мела “доўгую памяць” пасьля рэлігійнай вайны сярэдзіны XVII ст. ва ўкраінскіх землях Рэчы Паспалітай і якраз яно забясьпечыла імперскі ўрад Кацярыны ІІ канцэпцыямі “культурнай уніфікацыі”, якія служылі апраўданьнем навяртаньня ўніятаў і наступных (2-га і 3-га) падзелаў Рэчы Паспалітай, а таксама неабходнымі кадрамі.
Разьвязаная Кацярынай ІІ кампанія навяртаньня, якая вылілася ў серыю крывавых паўстаньняў і сутыкненьняў, Барбара Скінэр расцэньвае не як палітычныю акцыю, характэрную для эпохі асьветніцтва і асьветнай мадэрнасьці (Van Der Veer, 1996), а як праяву ментальнасьці рэлігійнай вайны і канфесійнага канфлікту, характэрных для папярэдніх стагоддзяў у іншых частках Еўропы (Marx, 2003).
Ні праблемы з уніфікацыяй і выпраўленьнем літургічнай літаратуры, ні позьняее разьвіцьцё ўніяцкага кнігадрукарства ніяк ня сьведчаць супраць таго, што ў XVIII ст. Уніяцкая Царква аформілася як паўнавартасная канфесія з сваёй уласнай маральнай тэалогіяй. Апошні асьпект Скінэр падрабязна аналізуе і раскрывае сьпецыфіку грамадзкіх каштоўнасьцяў, якія складалі падставы сацыяльных дактрын уніяцтва і праваслаўя ў іх сувязі з дамінуючым інтэлектуальным кліматам і ідэалогіяй.
Шмат месца яна прысьвячае тлумачэньню сацыяльнага вучэньня Расейскай Праваслаўнай Царквы, якая, паводле амерыканскай дасьледчыцы, заахвочвала адданасьць цару, у параўнаньні з арыентацыяй на прававыя нормы і кантрактныя адносіны ў выпадку Ўніяцкай (Скінэр, 2007).
У той жа час досыць праблематычна сьцьвярджаць, што ўніяцкія сьвятары трансьлявалі каштоўнасьці непасрэдна з дапаможнікаў па маральнай тэалогіі, а масы сялянаў-вернікаў — пасіўна і літаральна ўспрымалі такія ідэі. Скінэр не надае праблематызацыі гэтага асьпекту належнай увагі, хоць гэты накірунак ужо даўно распрацоўваецца ў рамках той жа “новай культурнай гісторыі” (Hunt, 1989; Катлярчук, 2001).
Паводле амерыканскай дасьледчыцы, менавіта ў XVIII ст. уніяцкая юрысдыкцыя максімальна пашырылася пасьля траўматычнай і турбулентнай другой паловы XVII ст., якая паставіла само выжываньне канфесіі на большай частцы тэрыторыі Рэчы Паспалітай пад пытаньне. Палітызацыя канфесійнай прыналежнасьці ў кантэксьце расейскай імперскай палітыкі і адчуваньне ўнутры Рэчы Паспалітай сябе як краіны ў атачэньні “іншаверцаў” прывяла да абвастрэньня супрацьстаяньня паміж Праваслаўнай і Ўніяцкай Цэрквамі.
Аўтарка фактычна сьцьвярджае, што больш інтэнсіўны характар гвалту ў дачыненьні вернікаў і іх супраціў адбываўся там, дзе традыцыі уніі пасьпелі пусьціць глыбокія карані. У літаратуры даўно існуюць розныя погляды на тое, як моц рэлігійных пачуцьцяў уплывае на гвалтоўныя дзеяньні і стварэньне “вобразу ворага” (De Vries, 2002).
Пры гэтым нельга правесьці дакладнай лініі падзелу паміж тымі тэрыторыямі, дзе унію ўспрымалі як неад’емную частку ўласнай ідэнтычнасьці, і тымі, дзе яна зацьвердзілася адносна нядаўна. Характар рэакцыяў вернікаў на спробы навяртаньня часта (але не заўсёды), паводле Скінэр, указваюць на наяўнасьць своеасаблівых лініяў “культурнага разлому”. На беларускіх землях тэрыторыя 2-га падзелу аказалася больш прывязанай да уніі, чым 1-га.
У другой палове XVIII стагоддзя не магло быць і гаворкі пра канфесійную мабільнасьць, альбо дабраахвотны выбар веравызнаньня. У 1760-1790-я гг. зьмена веравызнаньня, якая супярэчыла дзяржаўным інтарэсам як расейскіх уладаў, так і ўладаў Рэчы Паспалітай разглядалася ня проста як вераадступніцтва, але як дзяржаўная здрада.
Нельга ахапіць усе праблемы, зьвязаныя з гісторыяй адносінаў уніяцтва і праваслаўя і нельга раскрыць іх усе адразу, але кніга заслугоўвае вельмі высокай ацэнкі. На некаторыя праблемы, якія на думку Скінэр, зьяўляюцца і будуць актуальнымі, яна зьвярнула асаблівую ўвагу як, напрыклад, параўнаўчае дасьледаваньне ўніяцкіх і праваслаўных парафіяў на межах Рэчы Паспалітай і Расеі.
Цікавыя і праблемы таго, ці зьяўлялася ўступленьне рыма-каталікоў у базыльянскі ордэн адным з каналаў захаваньня русінскай ідэнтычнасьці, а таксама больш уважлівае вывучэньне ўнутранага аздабленьня парафіяльных уніяцкіх цэркваў, што само па сабе было своеасаблівай “бібліяй непісьменных” (Гуревич, 1989; Senyk, 2006: 201-234).
Больш увагі таксама, на яе погляд, заслугоўваюць і пастанаўленьні аб вяртаньні ў унію раней пераведзеных у праваслаўе сялянаў у канцы XVIII ст. Ня менш важныя і дасьледаваньні на лакальным узроўні самога працэсу навяртаньня ўніятаў у праваслаўе падчас і пасьля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай і адваротнага працэсу вяртаньня ў унію пазьней. Усё гэта магчыма толькі з улікам абмежаваньняў, якія накладаюць крыніцы і тэарэтыка-метадалагічны апарат дасьледчыкаў.
Навуковец з універсітэту штата Індыяна трансьлітэравала ў кнізе асабістыя і геаграфічныя назвы так, як яны адлюстраваны ў крыніцах з тым, каб яны ня надта адрозьніваліся ад сучасных назваў. Напрыклад, Наваградак у кнізе перадаецца як Novohrodok. Усё ж такі бянтэжыць наяўнасьць некаторых недарэчных скажэньняў такіх як “Druissa” у Полацкай дыяцэзіі, бо ня ясна пра Друю ці Дрысу ідзе гаворка. Гэта сьведчыць аб крыху меншай абазнанасьці аўтаркі ў гістарычнай геаграфіі беларуска-літоўскіх зямель у параўнаньні з украінскімі і некаторай некрытычнасьці ў адносінах да крыніцаў.
Скінэр лічыць абмежаваньне вывучэньня гісторыі Ўніяцкай Царквы сучаснымі нацыянальнымі рамкамі і межамі немэтазгодным, бо гэта звужае магчымасьці дасьледчыка і перашкаджае фармаваньню комплекснага шматвымернага ўяўленьня аб гісторыі канфесіі.
Барбара Скінэр перакананая, што нельга прымяншаць уплыў царкоўнай уніі на культуру і ідэнтычнасьць украінцаў і беларусаў. Уплывы гэтыя ня зводзяцца выключна да Заходняй Украіны, дзе доўгі перыяд спатрэбіўся для ператварэньня яе ў нацыянальны інстытут, і такі вынік быў далёка не перадвызначаным наперад. Канфесійныя разломы з часам перасунуліся далей на захад, але і да сёньня нагадваюць пра сябе супрацьпастаўленьнем ідэнтычнасьцяў і палітычных памкненьняў, якія маюць лакальнае, нацыянальнае, рэгіянальнае і еўрапейскае вымярэньне.